نگاهی کوتاه به پسرفت موسیقی مذهبی در ایران

نگاهی کوتاه به پسرفت موسیقی مذهبی در ایران

این مقاله توسط محمدجواد صحافی آماده شده است

همینک میتوانید در ادامه ی مطلب از سایت بیر صدا این مقاله بخوانید

بیر صدا – همواره با نزدیک شدن به ایام عزاداری ماه محرم صدای نوحه ها و مداحی های عزاداران را از گوشه وکنار شهر میتوان شنید ، صداهایی که گاهاً از میان آنها میتوان هنوز رگه هایی از موسیقی اصیل و دستگاهی ایرانی را یافت .میتوان دوران صفویه و زمان حکومت شاه عباس صفوی را به دلیل وجود مذهب شیعه و علاقه شاه وقت به موسیقی، دوران رشد و بلوغ موسیقی مذهبی ایران نام برد ، موسیقی مذهبی از انشعاباتی تشکیل گردیده است از گاها از قبل از صفویه وجود داشته و تا کنون نیز بر اساس این تفکیک ، فعالان این عرصه ، فعالیت خود را انجام میدهند ؛ این انشعابات شامل روضه خوانی ، مداحی ، نوحه خوانی تعزیه خوانی ، اذان و تلاوت قرآن میگردند . شرط فعالیت در هر کدام از این دسته ها آشنایی کامل به موسیقی ایرانی و دارابودن صدایی خوش بود .

میتوان به جرات بیان نمود که صفویان در دوره حکومت دویست ساله شان ، در مقاطعی ، هنر ایرانی را ارج نهاده و آن را رنگ و بویی نو بخشیدند و به دلیل وجود حکومتی دینی در این دوران ، هنر اسلامی معرفی نموده و پایه گذار سبکی نو در هنر ایرانی گشتند . در این دوران موسیقی ، نقاشی و خوشنویسی نیز تحت تاثیر این مکتب اسلامی ، ایرانی رنگ و بویی تازه و زیبا به خود گرفت . تاثیر گذاری هنر نو و جدید اسلامی و مقبول گشتن آن در میان مردم باعث گردید تا پس از گذشت سالها نیز این هنر همچنان یکی از ارزنده ترین و پر مخاطب ترین هنرهای ایرانی معرفی شود .
 

• شور ؛ پر طرفدار ترین دستگاه موسیقی مذهبی

همانگونه که در سطور بالا نیز اشاره گردید موسیقی ایرانی تحت تاثیر هنر اسلامی قرار گرفته وبا معرفی موسیقی مذهبی، این نوع موسیقی یکی از انشعابات موسیقی ایرانی گردیده و فعالان و علاقه مندان فعال در این زمینه با آشنایی کامل به دستگاههای موسیقی ایرانی در زمینه مورد علاقه خود مشغول فعالیت گشتند . تنوع آواز در موسیقی ایرانی با کمک دستگاههای موسیقی و شاخه های آن باعث گردیده است تا نوحه خوانان باعلم به این دستگاهها و استفاده از آنها آوازی در خور ارائه دهند . در میان دستگاههای موسیقی ایرانی شور ، پرطرفدار ترین دستگاه موسیقی در میان نوحه خوانان است و آواز دشتی که از متعلقات این دستگاه موسیقی ایرانیست به دلیل غم و اندوه فراوانی که در درونش نهفته است بسیار پر کاربرد است .

در این میان نباید از دستگاهها و موسیقی های بومی رایج در نواحی مختلف کشور غافل شد موسیقی های مذهبی مناطق مختلف کشور با توجه به منطقه جغرافیایی ، ریتمهای بومی و محلی به خود گرفته و با تلفیق موسیقی دستگاهی ایرانی بدل به یک مرثیه محلی گشته است ؛ در این میان میتوان به نوحه خوانان آذربایجان و یا جنوب کشور اشاره کرد . استاد موذن زاده اردبیلی و حسین فخری نمونه هایی قابل اشاره در این زمینه هستند .

سایر شعبات موسیقی مذهبی ایران نیز از این قاعده پیروی کرده و بهترین موسیقی های مذهبی در دستگاههای ایرانی توسط خوش الحان ترین آوازه خوانان اجرا گردیده اند میتوان از آن جمله به اذان معروف موذن زاده که در گوشه روح الارواح آواز بیات ترک از متعلقات دستگاه شور ، اذان سید جواد ذبیحی در بیات ترک و یا اجرای اذان حسین صبحدل در ماهور اشاره نمود.
 

• تحریف اشعار و انحراف ذهن مخاطب

اگرچند ازموسیقی های مذهبی قرنهای دور هیچ اثری وجود ندارد ، اما میتوان با بررسی موسیقی های دوران پهلوی و ملاک قرار دادن مراثی این دوره ارزش والای شعر و موسیقی آن پی برد ، آنچه که کمتر میتوان در دوره کنونی مشابه آن را یافت . اشعار استفاده شده در آثار برجای مانده از مرثیه سرایی های قدیم آنچنان سروده شده است که عزاداران و حاضرین را در فضای غم و اندوه شهادت امام حسین و یارانش قرار میداده ، اما با گذشت زمان و کمرنگ تر شدن موسیقی های ارزشمند مذهبی اشعار نیز رنگ و بویی دگر گرفته و برخی نوحه خوانان تازه وارد گود شده ، با تحریف وقایع کربلا و گاهاً استفاده از الفاظی که شایسته مقام والای انسان و حسین و یارانش نیست حسین (ع) را تا مقام خدا بزرگ نموده و انسانیت خود را به حد مقام حیوانی چون سگ تنزل داده و یا خود را دیوانه خطاب میکنند که صد البته به هیچ وجه من الوجوه مورد تائید هیچکدام از علما و رهبران دینی جامعه مان نیست .

چنین تحریفهایی تنها در اشعار نوحه خوانان و مرثیه سرایان نیست و نمونه های بسیاری را میتوان در مجالس روضه خوانی یافت که خطیب ، برای گرم کردن مجلس خود دست به تحریف وقایع و اتفاقات تاریخی زده و ذهن مخاطب را نیز منحرف مینماید . در این میان میتوان مخاطبین را به دو دسته تقسیم نمود دسته ای که تحت تاثیر جو ایجاد شده توسط روضه خوان قرار گرفته و بدون توجه به سخنان و اشعار بیان شده توسط نوحه گو ، مرثیه سرا و یا روضه خوانان از شدت غم و ناراحتی تنها ناله و زاری مینماید و از اتفاقات پیرامون خود بابت تحریف تاریخ بی خبر است و دسته دیگر افرادی هستند که با در نظر گرفتن تمام جوانب شعر و کلام و فن بیان گوینده و توجه به آنها از مجلسی که در آن حضور دارند نهایت لذت را برده و یا بابت تحریف اتفاقات کربلا و بکار بردن اشعار نامفهموم اعتراض میکند .در باب تحریف لفظی واقعه عاشورا از شهید مطهری نقل است که : " در همین تهران، در منزل یکی از علمای بزرگ این شهر در چند سال پیش از یکی از اهل منبر که روضه لیلا را می خواند شنیدم و من در آنجا چیزی شنیدم که به عمرم نشنیده بودم. گفت وقتی که حضرت لیلا رفت در آن خیمه و موهایش را پریشان کرد، بعد نذر کرد که اگر خدا، علی اکبر را سالم به او برگرداند و در کربلا کشته نشود از کربلا تا مدینه را ریحان بکارد. یعنی نذر کرد که سیصد فرسخ راه را ریحان بکارد!!! این را گفت و یک مرتبه زد زیر آواز:

نذر علیه لئن عادوا و ان رجعوا
لازرعن طریق تفت ریحانا

من نذر کردم که اگر اینها برگردند راه تفت را ریحان بکارم. این شعر عربی بیشتر برای من اسباب تعجب شد که این شعر از کجا پیدا شد؛ بعد به دنبال آن رفتم و دیدم این تفتی که در این شعر آمده کربلا نیست. بلکه این تفت سرزمین مربوط به داستان لیلی و مجنون معروف است که لیلی در آن سرزمین سکونت می کرده و این شعر مال مجنون عامری است برای لیلی و آن روضه‌خوان این شعر را برای لیلای مادر علی اکبر و کربلا می خواند. تصور کنید اگر یک مسیحی یا یک یهودی یا یک آدم لامذهب آنجا باشد و این قضایا را بشنود آیا نخواهد گفت که تاریخ اینها چه مزخرفاتی دارد؟ آنها نمی فهمند که این داستان را این شخص از خودش جعل کرده است بلکه می‌گویند زن های اینها چقدر بی شعور بوده اند که نذر می کردند از کربلا تا مدینه را ریحان بکارند… " ( حماسه حسینی ، مرتضی مطهری ، ج1 / 100 )

• موسیقی مذهبی به سبک غربی !

این روزها همه چیز شکل مدرن به خود گرفته است ، و گویا موسیقی مذهبی هم از این قاعده مستثنی نیست ؛ اگر چند استفاده از شعر و موسیقی های موزون و فاخر ( به هر سبکی ) میتواند جوانان را جذب نماید اما باید توجه داشت مادحین ، نوحه گران و مرثیه سرایان هر چیزی را به بهانه نو بودن به خورد جوانان ندهند که چنین مسائلی خود باعث انحراف کامل از دین میگردد .

همانطور که در سطور بالا نیز اشاره گردید موسیقی مذهبی ایران وابستگی خاصی به دستگاههای موسیقی اصیل ایرانی دارد و با مطالعه بسیاری از آثار برجا مانده و ماندگار از بزرگان این راه ، مشاهده میشود تماما در چارچوب دستگاه های موسیقی ایرانی و به بهترین نحو به مخاطبین عرضه گشته اند . اما فرم موسیقی های مذهبی این زمان در قالبهایی نه چندان شکیل به مخاطبین عرضه گشته و آنها را مجبور به گوش فرا دادن به نوحه خوانیهای نوحه گران سالهای دور نموده است . سالهاست که دیگر شاهد ظهور فردی از میان جمع مادحین و نوحه گران و مرثیه گویان و… نیستیم تا با صدای روحانی اش در مایه دشتی بخواند و وارد گوشه فضای عراق گردد و خالق اثری ماندگار شود .

استاد سلیم موذن زاده از جمله بزرگترین مداحان اهل بیت کشور است که با اشراف کامل به ردیف موسیقی ایرانی آثاری ماندگار در موسیقی مذهبی ایران زمین خلق نموده است نمونه مداحی زیر از ایشان تبحر وی به موسیقی مذهبی را نشان میدهد . یکی از ویژگی های مقام راست، دور گردانی (مدولاسیون) آسان است در بخش دوم از نمونه های زیر، استاد موذن زاده به زیبایی وارد فضای گوشه عراق می شود. در نمونه چهارم، با رویکردی غیر منتظره، سر از بیات ترک در می آورد و اذان معروف برادرش زنده یاد رحیم موذن زاده را سر می دهد. وی سپس، گریزی به مقام "صبا" یا همان شور عربی می زند و در پایان پیش از فرود به مقام راست، گریزی هم به بیات اصفهان می زند. (1)
 

بخش اول از آواز مذهبی سلیم موذن زاده را بشنوید

بخش دوم از آواز مذهبی سلیم موذن زاده را بشنوید

بخش سوم از آواز مذهبی سلیم موذن زاده را بشنوید

بخش چهارم از آواز مذهبی سلیم موذن زاده را بشنوید     (2)

این روزها اما دیگر خبری از چنین نواهای ماندگاری نیست ، برخی روضه گویان و نوحه گران به لطف سیستمهای صوتی و بلندگوها و آمپلی فایرها آواز خود را در پایین ترین حد ممکن اجرا نموده و به دلیل عدم توانایی اجرای آواز در اوج هیچگاه صدای خود را به این مرحله نمی رسانند ؛ با اندکی دقت در آواز این مداحان میتوان به راحتی فالش خوانی و خارج خواندنهای مکرر را تشخیص داد.

با مشاهده دسته دوم نوحه خوانان اوضاع فاجعه بار تر میگردد ، تقلید نوحه ها و موسیقی های استفاده شده این دسته افراد از ریتم آهنگ خوانندگان پاپ عمدتا لوس آنجلسی ، که تنها شعرش با نوع مشابه بهترش ، متفاوت است این گمان را در ذهن تقویت میکند که دوران ظهور ستاره های ماندگار آسمان موسیقی مذهبی ایران به سر آمده است . اجرای موسیقی خونه مادر بزرگه آمیخته  و موارد مشابه که نمونه هایی از آن را میتوانید دانلود نموده وگوش دهید …

 ببار ای بارون ببار – تقلید از آلبوم شب سکوت کویر شجریان 

بی تو ای صاحب زمان – تقلید از قطعه علیرضا افتخاری

بت پرست – تقلید از موزیک شده ام بت پرست تو معین

دلم میخواد ببینمت – تقلید از آهنگ سرتو بذار رو شونه هام امید 

سلام من به تو یار قدیمی –  بهتر است گوش کنید !!!

اگر چند امیدی به بهبود وضعیت کنونی آواز اصیل موسیقی ایرانی نیست اما نگارش این یادداشت شاید تلنگری باشد برای مخاطبین تا با دقت بیشتری بر آوازهای مذهبی امروزی گوش فرا داده و سره را از ناسره تشخیص دهند .

منبع : موسیقی ما

باز نشر :بیر صدا

برای موزیک متن آهنگی ثبت نشده است، متن این آهنگ را شما ارسال کنید... ارسال ترانه آهنگ توسط شما